Wieś – Dwór – Miasteczko
Historia zapisuje – Muzeum Wsi Lubelskiej opowiada
Muzeum Wsi Lubelskiej jest jednym z czterech skansenów w Polsce, które jednocześnie eksponują kulturę dawnej wsi, dworu i miasteczka. Muzeum zlokalizowane jest na Sławinie, zachodniej, peryferyjnej dzielnicy Lublina, na zróżnicowanym morfologicznie terenie obejmującym osiemsetmetrowy odcinek doliny Czechówki i przylegającą do niej połać wysoczyzny. Z regionu między środkową Wisłą a Bugiem, zwanym Lubelszczyzną, przeniesiono tu bądź odtworzono, budynki reprezentujące architekturę wsi, dworów i miasteczek z lat 1686–1938. Charakterystykę i metody opracowania ekspozycji oraz wybrane wydarzenia z historii Muzeum, którego początki sięgają 1960 r., przedstawiono w rozdziale I Wieś – Dwór – Miasteczko. Wielosektorowe Muzeum Wsi Lubelskiej.
Muzeum eksponuje elementy majątku ziemskiego i dwór z wyposażeniem ukazującym sytuację w 1939 r., fragment miasteczka-sztetł z lat 30. XX w. oraz trzy wsie reprezentujące zabudową i wyposażeniem osadnictwo trzech subregionów: Wyżyny Lubelskiej, lubelskiego Powiśla oraz Roztocza. Poszczególne zagrody wiejskie i obiekty drobnego przemysłu ludowego ukazują kulturę materialną życia codziennego ich mieszkańców i użytkowników w wybranym roku, reprezentując lata 1881–1939.
Rozdział II Wybrane zagadnienia z historii społeczno-gospodarczej Lubelszczyzny w latach 1864–1939 przygotowuje Czytelnika do wiązania zbiorów i ekspozycji z dziejami regionu i ziem polskich. Rozdział ten jest jednocześnie wprowadzeniem do liczącego 60 pozycji katalogu wybranych wystaw stałych, zabytków, okazów, archiwaliów i rekwizytów. Autorzy poszczególnych not wskazują na rolę tych treści muzealnych w relacjach wieś – miasteczko, dwór – miasteczko, wieś – dwór, ale także w związkach trójstronnych. Podkreślają również okoliczność, że gdy gromadzono zbiory, prowadzono badania terenowe i kwerendy archiwalne finalizując tę pracę opracowaniem scenariuszy wystaw stałych, brano pod uwagę wyłącznie ustaloną obecność poszczególnych przedmiotów czy też składników przyrodniczych w odwzorowywanych muzealnie przestrzeniach. Dopiero po latach, po udostępnieniu muzealnych sektorów tworzących triadę Wieś – Dwór – Miasteczko, ukazały się walory wzajemnych związków i porównań z treściami historycznymi ekspozycji.
Przy wyborze pozycji katalogowych uwzględniono specyfikę ekspozycji skansenowskiej. Przyroda, w otoczeniu zespołów zabytków wpisanych do muzealnego inwentarza, jest tu dobrana bądź kształtowana zgodnie z uzyskanymi przez muzealników informacjami historycznymi i nie ma funkcji „stelażu”, jak w muzeach galeryjnych. W tym sensie krowa i olbrzymi głaz przed progiem to okazy, a chleb na półce pod powałą i odcinek klinkierowej szosy to muzealne rekwizyty.
W I Rzeczypospolitej prywatne miasteczko, a tych na Lubelszczyźnie było najwięcej, oraz dwór z folwarkiem i pańszczyźniana wieś szlachecka, stanowiły zwarty organizm kontrolowany przez dziedzica pod względem administracyjno-sądowym, gospodarczym, a nawet obyczajowym. W Królestwie Polskim początek omawianego okresu przyniósł radykalne zmiany dla wsi, dworu, miasteczka. Powstanie styczniowe, toczone przy olbrzymim zaangażowaniu szlachty, upadło w 1864 r. W tym roku carat uwłaszczył chłopów i ustanowił gminę samorządową. W 1869 r. większość małych miast pozbawiono praw miejskich nadając im status osady miejskiej. Ujęty w pracy okres zamyka II wojna światowa. W jej wyniku dwa podmioty triady przestaną istnieć. Okupant niemiecki w latach 1942–1943 wymordował niemal wszystkich żydowskich mieszkańców sztetł, zaś dekret o reformie rolnej, który wszedł w życie 13 września 1944 r., odebrał właścicielom majątki o powierzchni powyżej 50 hektarów, unicestwiając ziemiaństwo jako ważnego uczestnika życia społeczno-gospodarczego nowej Rzeczypospolitej Polskiej. Prezentacja ekspozycji Dworu i Miasteczka w Muzeum Wsi Lubelskiej uświadamia, jak olbrzymią pracę wykonali muzealnicy, aby po wielu latach od zagłady Żydów oraz zniszczenia i rozgrabienia dworów, zgromadzić szczątkowo zachowane przedmioty i ukształtować z nich ekspozycje mieszkania ziemiańskiego oraz żydowskich, miasteczkowych mieszkań, sklepów i warsztatów.
Przez okres 1864–1939 region lubelski zachowywał rolniczy charakter, a dominującymi gałęziami przemysłu były rolno-spożywczy oraz maszyn rolniczych. W niektórych branżach, np. w cukrownictwie, kapitał ziemiański stanowił 100%. Na muzealnych ekspozycjach widoczny jest wpływ wynalazków i uruchomienia ich masowej produkcji na życie gospodarcze wsi, miasteczek i dworów. W 1866 r. oddano do użytku Kolej Warszawsko-Terespolską obsługującą południowe Podlasie, a w 1877 r. Kolej Nadwiślańską przecinającą środek regionu z Lublinem. Umożliwiło to wprowadzenie na prowincję wagonowych ilości fabrycznych produktów i nowych technologii. Obie linie biegły w głąb Cesarstwa Rosyjskiego, co zapewniało wywóz z Lubelszczyzny produktów rolno-przemysłowych i maszyn rolniczych, wag, kotłów.
W latach 1864–1939 wskutek likwidacji zobowiązań leśnych dworu wobec włościan, parcelacji i wyprzedaży ziemi, systematycznie maleje własność większa. W 1883 r. w guberni lubelskiej dobra od 100 do 3000 mórg stanowiły 25%, a magnackie 27,9% własności ziemskiej prywatnej. W województwie lubelskim w 1931 r., 69,5% gruntów należało do gospodarstw poniżej 50 ha, zaś 21,1% do gospodarstw 50 ha i większych. W 1938 r. średnie plony niektórych upraw w gospodarstwach do 50 ha dogoniły plony uzyskiwane przez gospodarstwa większe. Duża część bezrolnej lub małorolnej ludności wiejskiej znajdowała pracę w majątku na folwarku, a mieszkanie w czworakach.
Na Lubelszczyźnie w latach 1866–1939 miasteczko zazwyczaj było siedzibą gminy samorządowej, parafii rzymskokatolickiej z cmentarzem, gminy żydowskiej z synagogą, mykwą i kirkutem, a na wschodzie regionu parafii greckokatolickiej, a od 1875 r. prawosławnej. W 1910 r. w guberni lubelskiej na 50 osad miejskich, w 22 działały urzędy pocztowe, a w 44 apteki. Rynek – urbanistyczne serce miasteczka – zapewniał mu rolę centrum handlowo-rzemieślniczego dla okolicznych wsi, przede wszystkim przez cotygodniowe targi oraz liczne sklepy, karczmy, a później wyszynki i piwiarnie. Pod koniec XIX w., wyodrębniają się tu placówki branżowe, np. sklepy żelazne, bławatne, kolonialno-galanteryjne. Od wieków targi odbywały się na rynkach, jednak w okresie międzywojennym ze względów sanitarnych handel dużymi zwierzętami przeniesiono na targowice urządzane na peryferiach osady. Nie dłuższa niż kilkugodzinna podróż na targ wozem zaprzężonym w woły lub konie, wyznaczała chłopu granice ekonomicznego oddziaływania miasteczka. Z drugiej strony rubieże tej koegzystencji określała penetracja okolicznych wsi przez miasteczkowych żydowskich kupców i domokrążców.
Katalog jest podzielony na trzy części. W pierwszej przedstawiono 16 ekspozycji. Trzy pierwsze to muzealne sektory: Wieś, Dwór, Miasteczko. Pięć zespołów jest składnikiem muzealnych wsi: Zagroda z Brzezin, Zagroda z Żukowa, Zagroda z Teodorówki, Chałupa z Gozdu Lipińskiego i Kuźnia z Ciosm. Trzy wystawy posadowione są w Miasteczku: Kościół z Matczyna, Sklep żelazny i Piwiarnia. Wystawy te wybrano spośród wielu innych udostępnionych, ponieważ wyraziście świadczą i uczą o wzajemnych relacjach między wsią, dworem a miasteczkiem. Las, Sad i Rynek, ulice i gościńce to pozycje katalogowe ukazujące rolę ekspozycji noszących w sobie przypisane im przyrodnicze i kulturowe treści, związane zarówno z pejzażem naturalnym, jak i z gospodarką ludzką. Wprowadzono do katalogu dwie ekspozycje planowane, Zagroda rusińska i Zagroda ewangelicka, niezbędne aby ukazać wielokulturowość Lubelszczyzny.
Miasteczka kształtują potrzeby i dostosowują się do potrzeb poprzez powstanie w końcu XIX w. sklepów branżowych. Miasteczkowi Żydzi to odwieczni handlowi partnerzy szlachty i ziemiaństwa w handlu plonami rolnymi, dzierżawie sadów albo zaopatrzeniu w towar żelazny.
W drugiej części katalogu przedstawiono 24 pozycje. Wszystkie te elementy – wybrane zabytki, rekwizyty, okazy przyrodnicze oraz żywioły – współtworzą ekspozycję skansenowską, oddziałują na wyobraźnię i tworzą wejście do korytarza prowadzącego w głąb historii dawnego życia codziennego. Na wsi, we dworze i w miasteczku współwystępują wybrane tu: Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, Krzyż, Torba akuszerki, Formy do pieczenia, Obrus, Żelazko do prasowania, Maszyna do szycia, Fartuch, Grzebień, Lalka.
W rolniczym regionie uprawy i żywy inwentarz decydowały o codziennej egzystencji. Toteż w katalogu są następujące tematy: Narzędzia i sprzęty samorodne, Koń, Bydło, Gęsi, kury i jaja, Zboże, Ziemniak, Len.
Piec i Gont pokazują cechy wspólne i rozbieżności wybranych elementów architektonicznych na ekspozycjach triady. A ponieważ życie codzienne mieszkańców triady toczyło się wśród łaskawości i okrucieństwa żywiołów, uwzględniono hasła: Kopaliny, Woda, Ogień, Powietrze.
W trzeciej części katalogu, liczącej 20 pozycji, zaprezentowano jak Muzeum Wsi Lubelskiej wykorzystuje w budowaniu ekspozycji i w edukacji muzealnej źródła pierwotne (głównie wywiady) oraz archiwalne, w tym ikonograficzne. Źródła te przedstawiono na ilustracjach wiodących większości pozycji katalogowych. Dział ten otwierają trzy tematy: Księgi wieczyste, Notariat, Gmina – to gwaranty bezpieczeństwa społecznego. Dajemy również przykłady postaw, wartości skrytych w milczącym kadrze ekspozycji: Ojcowizna, Wiara i Ojczyzna, Decorum i Podróżny. Kolejne pozycje katalogowe to: Towar, Targi, Miary, Spółdzielczość, Wystawy, Młodzi idą, Nowa wiedza i umiejętności. Tematy te ukazują kierunki przemian społecznych i gospodarczych na wsi, w miasteczku i we dworze oraz pokoleniowe role podjęte przez ich mieszkańców. Grupa siedmiu tematów odnosi się głównie do metody tworzenia ekspozycji i muzeum wydarzeń: Rodzina. Mieszkańcy chałupy opowiadają swoją historię, Kadry z życia codziennego, Kazik – chłopak z nieposadowionej chałupy, Muzealne ”tableau vivant”, Muzeum wydarzeń – mecz hokejowy, Panorama dźwiękowa miasteczka, Teatr amatorski w remizie.
W katalogu w pełnym zestawie informacji przy podpisach ilustracji wiodących, podano kolejno: nazwę przedmiotu (w niektórych przypadkach jego konotację kulturową), wymiar, wykonawcę, czas powstania, miejsce pozyskania, miejsce eksponowania oraz rodzaj zbiorów i numer inwentarza.
Rozdział Edukacja i inne formy spożytkowania katalogu poświęcony jest zagadnieniu edukacyjnego ukazania w Muzeum Wsi Lubelskiej wzajemnych związków i relacji między wsią, dworem a miasteczkiem na Lubelszczyźnie w latach 1864–1939. Wyniki kwerendy archiwalnej, zwłaszcza sądów grodzkich i pokoju, literatura pamiętnikarska, ikonografia, druki reklamowe, dają rzetelne podstawy do parateatralizacji ekspozycji. Chłop, dziedzic i Żyd, ubrani w stroje z epoki, przewijają się w scenkach ukazujących wydarzenia dnia codziennego we wsi, we dworze i w miasteczku.
Wydawnictwo jest adresowane w szczególności do miłośników historii i formuły muzeum na otwartym powietrzu, nauczycieli różnych przedmiotów poszukujących w skansenie rzetelnej pomocy naukowej. Ma także przesłanie wewnętrzne – kierowane do środowiska muzealnego – ponieważ to zbiory, ekspozycje, narracja przewodników oraz wiedza i metodyka edukatorów muzealnych będą zawsze najważniejszymi atutami muzeów.