Mariusz Ausz: Szkoła rzemieślniczo-niedzielna w Opolu Lubelskim w latach 1835-1870.
Artykuł w formie drukowanej: Szkoła rzemieślniczo-niedzielna w Opolu Lubelskim w latach 1835-1870, „Teka Komisji Historycznej PAN w Lublinie”, XI, T. II, Lublin 2005, s. 73-97.
Szkoły rzemieślniczo-niedzielne były oryginalnym osiągnięciem władz oświatowych Królestwa Polskiego, powstały one w związku z nową organizacją rzemiosła, tzn. wraz ze zniesieniem dawnych przywilejów cechowych i wprowadzeniem wolnej produkcji oraz sprzedaży wszystkich wyrobów w każdej miejscowości. W 1816 r. ukazało się zarządzenie namiestnika Józefa Zajączka, opracowane przez Stanisława Staszica, mówiące m.in. o tym, by każdy rzemieślnik kształcący terminatorów posyłał ich co najmniej na 6 godzin w tygodniu do szkoły, aby opanowali oni naukę czytania i pisania. To zarządzenie spowodowało konieczność uruchomienia odpowiednich palcówek oświatowych, które mogłyby spełnić te wymagania, miały nimi zostać szkoły rzemieślniczo-niedzielne. Program tych szkół został zatwierdzony przez Wydział Oświecenia, obejmował on naukę czytania i pisania, cztery działania arytmetyczne, naukę rysunku technicznego oraz religii i prowadzenie nauki moralnej. Pierwsza taka szkoła powstała w Warszawie w 1817 roku[1]. W 1830 r. w Królestwie szkół takich było już 15 w tym 6 w Warszawie, po jednej natomiast w Kielcach, Radomiu, Kaliszu, Lublinie, Hrubieszowie, Płocku, Siedlacach, Łomży i Szczuczynie[2].
Pierwszą szkołą tego typu na Lubelszczyźnie była szkoła w Lublinie utworzona 1 stycznia 1819 roku [3].W 1830 r. Powstanie listopadowe zakłóciło funkcjonowanie szkół w tym także i rzemieślniczo-niedzielnych, wiele z nich przestało funkcjonować. W roku szkolnym 1833/34 na terenie Królestwa istniało tylko 5 szkół tego typu. Zmiany nastąpiły dopiero w 1834 r. gdy zaczęła obowiązywać nowa ustawa szkolna z 1833 r. W związku z tym ogłoszono nowe zasady urządzenia szkół rzemieślniczo-niedzielnych na prowincji i rozpoczęto prace nad odbudową i zakładaniem nowych szkół[4].
W wyniku tych działań 15 I 1835 r. powstała m.in. szkoła rzemieślniczo-niedzielna w Opolu Lubelskim, rozpoczęło w niej naukę 38 uczniów. Szkoła w tym czasie nie posiadała żadnych funduszy na funkcjonowanie. Przyznana przez Komisję Wojewódzką dotacja dla szkół rzemieślniczych na Lubelszczyźnie (Hrubieszów, Krasnystaw, Chełm, Opole Lubelskie, Kurów, Janów, Biłgoraj i Tarnogród) w wysokości 200 złp rocznie dla każdej z wymienionych placówek, a mająca pochodzić z kas miejskich, okazała się wkrótce fikcją. Ostatecznie po porozumieniu z Biurem Kontroli i Rachunkowości przy Radzie Administracyjnej, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego przyznała uposażenie tylko dwóm szkołom rzemieślniczo-niedzielnym: w Hrubieszowie – 200 złp z funduszów skarbowych; Dubience – 300 złp z funduszów miejskich, wobec tego zalecono, aby te dwie szkoły rozpoczęły pracę od 1 października wedle obowiązujących przepisów[5]. Co do pozostałych miejscowości, za wyjątkiem Opola Lubelskiego, Komisja Rządowa ze względu na małą liczbę chętnych oraz brak funduszy sprawę otwarcia szkół odłożyła na czas późniejszy. Natomiast funkcjonująca od kilku miesięcy szkoła w Opolu mimo braku funduszy powinna pracować dalej. Komisja poleciła dyrektorowi gimnazjum lubelskiego, by zachęcał dalej do bezpłatnej pracy nauczyciela, obiecując że praca ta zostanie wynagrodzona.[6]
Tak więc szkoła opolska, jak wiele innych szkół rzemieślniczo-niedzielnych w regionie, rozpoczęła pracę beż żadnego uposażenia. Trudno uwierzyć, iż stan ten trwał aż do 1860 r., podejmowane wielokrotnie próby zmiany tej sytuacji nie dawały rezultatu. 25 czerwca 1837 r. wizytował szkołę rzemieślniczą w Opolu dyrektor gimnazjum guberni lubelskiej, wtedy to pijar ks. Paulin Siekierzyński proboszcz parafii opolskiej i nauczyciel religii w opolskiej szkole obwodowej przedstawił projekt rozwiązania sprawy poborów dla nauczycieli, którzy pracowali już drugi rok bezpłatnie. Polegał on na dobrowolnej składce cechów opolskich, sam proboszcz również zobowiązał się do uiszczenia kwoty 20 złp. Jednak taka propozycja musiała być zatwierdzona przez Kom. R. S.W.D. i O.P., z niewiadomych przyczyn projekt nie został uznany przez Komisję Rządową, wobec czego nie został on zrealizowany[7].
Funkcjonowanie szkoły przez ćwierć wieku bez żadnych funduszy i bezpłatna praca nauczycieli możliwa była tylko dzięki temu, że szkoła rzemieślniczo-niedzielna w Opolu korzystała z lokali i nauczycieli pracujących w tamtejszych szkołach – elementarnej i obwodowej. Bez tego zaplecza, najprawdopodobniej niemożliwe byłoby jej tak długie funkcjonowanie bez środków finansowych. Do połowy 1838 r. opolska szkoła rzemieślniczo-niedzielna korzystała z pomieszczeń szkoły obwodowej, a od roku szkolnego 1838/39 zajęcia odbywały się w sali szkoły elementarnej, która z kolei mieściła się w budynku klasztornym ks. pijarów[8].
Pierwszymi nauczycielami w opolskiej szkole rzemieślniczo-niedzielnej byli Cyprian Kanikowski – nauczyciel szkoły obwodowej, który uczył czytania i rachunków oraz Ignacy Komorowski, nauczyciel szkoły obwodowej – uczył pisania, rysunku technicznego. Cyprian Kanikowski po pewnym czasie przestał wierzyć w zapewnienia władz o przyznaniu wynagrodzenia gdy wzrosną fundusze miejskie. Dlatego też we wrześniu 1836 r. poprosił o zgodę na zwolnienie z pracy w szkole rzemieślniczo-niedzielnej, jako powód podając nadmiar obowiązków w szkole obwodowej. Jego miejsce zajął nauczyciel szkoły elementarnej Franciszek Sikorski, który już od marca 1835 r. zabiegał o to stanowisko, licząc, że praca ta zapewni mu dodatkowe dochody, ponieważ zarobki nauczyciela szkoły elementarnej jak twierdził starczają ledwie na życie[9]. Niestety jego nadzieje nie spełniły się i F. Sikorski przez kilkanaście lat pracował w szkole, aż do roku szkolnego 1847/48 włącznie nie pobierając dodatkowego wynagrodzenia. Na początku lat 40. Sikorski uczył także śpiewu kościelnego w szkole obwodowej[10]. Również proboszcz parafii opolskiej – pijar ks. Paulin Siekierzyński zasłużony wieloletni rektor szkoły wydziałowej opolskiej – odmówił pracy w szkole rzemieślniczo-niedzielnej. Nauczać miał religii i katechizmu, a jako powód swej odmowy podał zbyt dużą liczbę obowiązków, pamiętać trzeba, że nauka trwała w dzień świąteczny, w którym liczba nabożeństw była większa. Ponadto były specjalne nauki niedzielne dla uczniów szkoły elementarnej i obwodowej, dlatego też proboszcz proponował połączyć nauki dla uczniów szkoły rzemieślniczo-niedzielnej i uczniów szkoły opolskiej. Ks. Siekierzyński obiecywał, że nauka moralna będzie dawana uczniom w wymiarze 2 godzin przez pomocnika proboszcza. Na swoje usprawiedliwienie podawał, że nie uchyla się od prowadzenia zajęć w szkole elementarnej i obwodowej. Decyzja proboszcza raczej nie była podyktowana względami finansowymi, a faktycznie brakiem wolnego czasu[11]. Prośba księdza skierowana była w grudniu 1835 r., w pierwszym roku funkcjonowania szkoły, trudno było wtedy założyć, że kwestia funduszy szkoły tak długo zostanie niezałatwiona. Ks. Siekierzyński należał do zakonu pijarów, gdzie czwarty ślub zobowiązywał do nauczania, a poza tym w okresie późniejszym starał się interweniować w tej sprawie i jak wyżej wspomniano ofiarował kwotę na rzecz szkoły z funduszy parafialnych. W tej sytuacji nauczaniem religii i nauki moralnej zamiast ks. Siekierzyńskiego zajął się ks. Erazm Modliński.
Liczba trzech nauczycieli o wysokich kwalifikacjach i wieloletnim doświadczeniu, (np. Ignacy Komorowski nauczał jeszcze w szkole wydziałowej opolskiej od 1823 r., kiedy to szkoła prowadzona była przez pijarów[12]) znacząco wpłynęła na efekty pracy. W raporcie z 1837 r. inspektor tak pisał o ks. Erazmie Modlińskim: że uczył „przykładnie i z korzyścią dla uczniów”, a o Franciszku Sikorskim – pracował „z usilną gorliwością”[13]. W lipcu 1840 szkołę opolską odwiedził wizytator generalny, który pochwalił gorliwość nauczycieli, mimo ich bezpłatnej pracy[14]. Jednak z czasem liczba nauczycieli została ograniczona do 1, niekiedy było ich 2 i ten drugi był to na ogół ksiądz uczący religii i nauki moralnej. Pod koniec lat trzydziestych miejsce I. Komorowskiego zajął nauczyciel szkoły obwodowej Ksawery Kuczkowski[15], który przestał uczyć po wakacjach 1841 r., a jego obowiązki przejął nauczyciel szkoły elementarnej, jednak na przełomie września i października Kuczkowski wrócił do pracy. W latach 1846-1848 w szkole nauczał tylko Franciszek Sikorski. W 1848 r. została zlikwidowana opolska szkoła obwodowa, w tej sytuacji szkoła rzemieślniczo-niedzielna została pozbawiona możliwości zatrudniania doświadczonych i dobrze wykształconych pedagogów. Od tego czasu nauczali w niej tylko nauczyciele szkoły elementarnej. W raporcie z roku 1849/50 wymienionych jest dwóch nauczycieli ks. Leonard Gargilowicz oraz Tomasz Germanis, który także nauczał w szkole elementarnej. W roku następnym szkoła miała również dwóch nauczycieli. Kolejny zachowany raport pochodzi z 1855 r., w tym czasie uczył już inny nauczyciel – Piotr Gierasiński.
Szkoła opolska należała do grona nielicznych szkół rzemieślniczo-niedzielnych, w których nauczano rysunku technicznego, tj. w Hrubieszowie, Szczebrzeszynie i Końskowoli. Te cztery szkoły należały do grupy najlepszych w dyrekcji lubelskiej[16]. Niestety także w tych szkołach jak i innych nie był realizowany pełny program nauczania. Ograniczał się on praktycznie tylko do programu dwóch oddziałów, a pomijano naukę z oddziału trzeciego – nauczanie technologii, chemii i mechaniki[17]. Od roku szkolnego 1838/39 w szkole opolskiej dostosowano się do zalecenia władz i wprowadzono naukę języka rosyjskiego, a w roku szkolnym 1847/48 pojawił się przedmiot „historia świata”[18].
Według przepisów dla szkół rzemieślniczo-niedzielnych z 15 XIII 1834 r. plan nauczania musiał być zatwierdzony przez inspektora szkoły obwodowej (w Opolu był nim Jan Brodowski) lub dyrektora gimnazjum. Uczniowie mieli być podzieleni na dwie lub trzy klasy w zależności od ich wiedzy:
W klasie I, dla początkujących (w oryginale poczynających), uczniowie mieli się uczyć podstaw czytania i pisania oraz dodawania i odejmowania w piśmie i pamięci.
W klasie II, dla postępujących (zaczynających czytać), doskonalono czytanie, pisanie opanowywano pamięciowo i na piśmie cztery działania arytmetyczne, poznawano miary, wagi i monety krajowe. Zaznajamiano się z układaniem rachunków i rejestrów rzemieślniczych oraz uczono rysunku technicznego. W ramach tego przedmiotu uczniowie powinni nauczyć się posługiwania linią i cyrklem, kopiowania wzorów odpowiednich do swego zawodu oraz rysowania z natury.
W klasie III, dla osób kończących szkołę (w przypadku szkoły opolskiej, jak i wielu innych byli to tzw. dobrze czytający) do wcześniej wymienionych przedmiotów, które miały być wykładane w szerszym zakresie miała dojść technologia, chemia i mechanika[19]. Program po niewielkiej korekcie, gdy w 1838 r. wprowadzono naukę języka rosyjskiego, nie został zmieniony aż do 1862 r., do tzw. reformy Wielopolskiego kiedy to usunięto naukę języka rosyjskiego i zezwolono w miarę możliwości i potrzeb lokalnych na nauczanie oprócz niedziel i dni świątecznych także w godzinach wieczornych pozostałych dni tygodnia[20].
Dzięki zachowanym dokumentom można odtworzyć przebieg nauki w szkole opolskiej pod względem organizacyjnym oraz dowiedzieć się jak realizowano w niej program nauczania. W każdą niedzielę i dzień świąteczny za kwadrans ósma rozlegał się „dzwonek studencki”, na dźwięk którego wszyscy uczniowie mieli zebrać się w budynku szkolnym, o godz. 8 drugi dzwonek zwiastował udanie się do kościoła „w przyzwoitym porządku, przy zachowaniu ścisłej skromności”. Uczniowie szkoły rzemieślniczo-niedzielnej podążali za uczniami szkoły elementarnej. Po półgodzinnej mszy i nauce uczniowie udawali się do szkoły i wtedy zaczynały się zajęcia, które trwały trzy i półgodziny. Podzielone one były na trzy tury: pierwsza 830 do 1000, po tych zajęciach następowała czterogodzinna przerwa, druga od 14 do 15, trzecia od 1500 do 1600. Rozkład dnia był kilkakrotnie modyfikowany od 1837 roku msza zaczynała się o 830, a zajęcia o 900, które trwały do 1100, po tym następowała przerwa, zajęcia po południu trwały od 1400 do 1600. W roku szkolnym 1840/41 znowu przesunięto godziny zajęć: msza była o 930, zajęcia od 1000 do1200, potem przerwa do 1400, zajęcia zaś kończyły się o godz. 1600. [21]
[1] Historia wychowania, pod redakcją Ł. Kurdybachy, Warszawa 1967, s. 174-175.
[2] K. Poznański, Rozwój szkół rzemieślniczo-niedzielnych na Lubelszczyźnie w latach 1833-1864, Annales UMCS, s. F, vol. XII, 1957, s. 223.
[3] K. Poznański, Początki szkoły rzemieślniczo-niedzielnej w Lublinie, Rocznik Lubelski, nr 1., 1958 r., s. 167.
[4] K. Poznański, Rozwój szkół…, s. 224.
[5] Ibidem, s. 228.
[6] Ibidem, s. 228-229.
[7] WAPL, GWL, sygn. 965, Akta szkoły rzemieślniczo-niedzielnej w mieście Opolu., brak pag.
[8] Ibidem, Raport roczny o szkole rzemieślniczo-niedzielnej w mieście Opolu Obwodzie Lubelskim Guberni Lubelskiej na rok szk. 1837 i następne, b. pag.
[9] WAPL, GWL, sygn. 965, Akta szkoły…., brak pag., Patrz także K. Poznański, Oświata i szkolnictwo w Królestwie Polskim 1831-1869. Lata zmagań i nadziei, cz. 2, Szkoły rzemieślniczo-niedzielne, Warszawa 200 , s. 59.
[10] Akt uroczysty zakończenie rocznego biegu nauk w szkole obwodowej w Opolu odbędzie się dnia 18/30 czerwca 1842 roku na który władze rządowe rodziców i opiekunów uczącej się młodzieży inspektorów tejże szkoły imieniem całego zgromadzenia nauczycielskiego zaprasza, Lublin 1842, s. 4.
[11] WAPL, GWL, sygn. 965, Akta szkoły…., Pismo do inspektora szkoły obwodowej w Opolu 7(19) XII 1835, brak pag.
[12] Ausz M., Szkoły pijarskie w Lubelskiem, rozprawa doktorska, Lublin 2000, s. 245 i następne.
[13] WAPL, GWL, sygn. 965, Akta szkoły…., Raport roczny…, na rok szk. 1837, b. pag.
[14] Ibidem, Raport roczny…, na rok szk.1839/40, b. pag.
[15] Akt uroczysty …, s. 4.
[16] K. Poznański, Oświata i szkolnictwo …, s. 79-80 oraz K. Poznański, Rozwój szkół rzemieślniczo-niedzielnych…, s. 240-241.
[17] K. Poznański, Rozwój szkół rzemieślniczo-niedzielnych…, s. 240.
[18] WAPL, GWL, sygn. 965, Akta szkoły…., Raport o postępach i sprawowaniu uczniów szkoły rzemieślniczo-niedzielnej w Opolu z I kwartału 1839 r. oraz 1847/48, brak pag.
[19] K. Poznański, Oświata i szkolnictwo …, s. 75-76.
[20] Ibidem, s. 76.
[21] WAPL, GWL 965, Rozkład godzin szkoły rzemieślniczo-niedzielnej; Raport roczny…, na rok szk. 1837 r. oraz 1840/41 r., b. pag.