Do niedawna nie miałem świadomości związków słynnego Antoniego Patka z naszym krasnostawskim regionem. Jak powszechnie wiadomo jego zegarki były i są symbolem precyzji i najwyższego kunsztu wykonania. Są znane na całym świecie, były przedmiotem pożądania oraz oznaką wpływów i zamożności ich posiadaczy. Zyskały przydomek króla wśród marek i marki królów. Były własnością koronowanych głów, osobistości, polityków i przywódców państw m.in.: królowej Wiktorii, papieży Piusa IX i Piusa XII, księcia Alberta, króla Danii Christiana IX i jego żony królowej Luizy, egipskiego księcia Husseina Kamala, króla Włoch Wiktora Emanuela III, cara Mikołaja II, arcyksięcia Rudolfa Habsburga, Josipa Broz Tito, Józefa Stalina, Michaiła Gorbaczowa. Ponoć firma sprezentowała zegarek Janowi Pawłowi II. Do dzisiaj czasomierze Patka i Philippe’a cieszą się estymą wśród elit. Zegarki te nosili i noszą naukowcy, pisarze, ludzie sztuki i artyści: Maria Skłodowska Curie, Albert Einstein, Niels Bohr, Zygmunt Krasiński, Piotr Czajkowski, Artur Rubinstein, Ryszard Wagner, Rudyard Kipling, Lew Tołstoj, Walt Disney, Pablo Picasso, Federico Fellini, Sophia Loren, Elton John, Claudia Schiffer.
W latach 70. ubiegłego stulecia, kiedy nadeszła kwarcowa rewolucja [1], a świat zalała masowa produkcja zegarków elektronicznych, wydawało się, że czas mechanicznych chronometrów minął. Przypuszczenie to okazało się mylne. 07.11.2015 agencja Bloomberg poinformowała [8], że na aukcji dobroczynnej w Genewie sprzedano zegarek marki Patek Philippe za rekordową kwotę 7,3 mln franków szwajcarskich (6,7 mln euro). Model, który poszedł pod młotek, został wykonany tylko w jednym egzemplarzu. Pan Dariusz Rembalski na swojej stronie internetowej [9] pisze: „W 1933 r. firma Patek Philippe & Co. ustanawia rekord, konstruując i sprzedając amerykańskiemu bankierowi Henry’emu Gravesowi najbardziej skomplikowany na owe czasy zegarek kieszonkowy z 24 funkcjami”. W 1989 roku, na 150. rocznicę istnienia firmy, stworzyła ona najbardziej skomplikowany zegarek na świecie. Patek Philippe Calibre 89 o masie 1,1 kg, zawierający 33 mechanizmy z 1728. elementami w cenie ok. 6. milionów dolarów. Jego wykonanie zajęło blisko 10 lat pracy. Nie jest to jednak najdroższy zegarek w historii firmy bowiem wspomniany egzemplarz z 1933 r. sześćdziesiąt sześć lat później (2 grudnia 1999 r.), na aukcji Sothey’s w Nowym 2 Jorku został sprzedany za 11 mln dolarów (11 002 500 $). W 2014 roku zegarek Gravesa ponownie zmienił właściciela, tym razem za cenę aż 24. milionów dolarów. Na początku XXI wieku Patek Philippe skonstruował Star Caliber 2000 z 21 komplikacjami, posiadający aż 6 indywidualnych patentów na swoje innowacje oraz zegarek z 10-dniową rezerwą chodu (zegarmistrz Y. Meunier i zespół). Patek jest jedną z nielicznych dużych manufaktur nie stosujących obcych kalibrów w swoich zegarkach, wykonujących serie z malowanymi ręcznie w technice emalii tarczami np. „Calatrava” w 100 kompletach: „Ptaki” z 2000 r. lub „Kwiaty” z 2001 r. [10].
Poczta Polska chcąc uczcić dokonania Polaków na świecie wprowadziła w roku 2009 do obiegu cztery znaczki. Na znaczku o nominale 1,55 zł. przedstawiono podobiznę Antoniego Norberta Patka [6].
Już w 1856 roku w jednym z czasopism ukazujących się na terytorium obecnej Polski możemy przeczytać [11].
Ale zanim to się stało powróćmy do lat młodzieńczych, a potem jeszcze wcześniejszych naszego bohatera.
Burzliwe lata młodości i pierwsze sukcesy
Po śmierci ojca, młody Antoni musiał zarabiać na utrzymanie rodziny. Wybiera służbę w armii jako dość powszechny sposób zrobienia kariery, stosowany wówczas przez młodych, nieustosunkowanych szlacheckich synów. Pochodzi z drobnej szlachty o tradycjach patriotycznych, nie jest więc dziwne, że 1. marca 1828 r. jako szesnastoletni chłopak wstępuje do 1. Pułku Strzelców Konnych armii Królestwa Polskiego [2]. Pułk ten nosił dumne miano „Pułku Strzelców Konnych Jego Cesarzewiczowskiej Mości Wielkiego Księcia Aleksandra Następcy Tronu Nr 1”, późniejszego cesarza Aleksandra II. Ale zanim cesarzewicz stał się cesarzem wybuchło Powstanie Listopadowe.
Patek brał czynny udział w powstaniu i był dwukrotnie ranny. Za bohaterską postawę awansował do stopnia podporucznika Jazdy Augustowskiej (27 II 1831 r.), a 3 października 1831 został odznaczony Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari (nr. 3489) [2], [7]. Styczniowa detronizacja króla- cesarza Mikołaja I, mogła oznaczać tylko jedno – wojnę, której nie mógł zakończyć kompromis. Powstanie, nazywane też wojną polsko-rosyjską, upadło, więc Antoni zasilił rzesze uchodźców. Wielka emigracja ruszyła na Zachód. 5 października 1831 r. Patek przekroczył pruską granicę we wsi Gorczenica i został internowany. Z polecenia generała Bema organizował szlak ewakuacyjny dla polskich powstańców z Prus do Francji. Był komendantem punktu etapowego w Bambergu k. Monachium. Po zakończeniu akcji przerzutowej sam również ruszył z Bawarii nad Sekwanę w poszukiwaniu nowego życia. Początkowo mieszkał w Bourges. 25 czerwca 1833 r. został wysłany do Cahors na południe Francji, a potem do Amiens, gdzie zatrudnił się jako zecer w drukarni. Następnie zamieszkał w Paryżu. Po dwóch latach nieprzychylne zarządzenie władz francuskich oskarżające o działalność rewolucyjną, wydane pod naciskiem ambasady rosyjskiej, zmusiło go do przeniesienia się do Szwajcarii (1835r.).
W Genewie, do której przybywa z zamiarem edukacji, szybko znajduje inny obiekt zainteresowania – zegarki. Artystyczne rzemiosło i kunszt genewskich mistrzów są dla Patka syntezą nowoczesnej wiedzy i sztuki. Tam w Versoix k. Genewy, wówczas znaczącego ośrodka rzemiosła artystycznego przez pewien czas zarabiał handlując likierami i winami ale także uczył się malarstwa u znanego pejzażysty Aleksandra Calame’a. Wreszcie pod wpływem zaprzyjaźnionej rodziny Moreau zajął się wspomnianym zegarmistrzostwem [4]. 4 Zaczął od kupowania gotowych mechanizmów zegarków u sławnych genewskich mistrzów, sam wykorzystując swój talent i malując ich koperty, sprzedając potem z zyskiem. Interes idzie na tyle dobrze, że wkrótce może zlecać oprawianie chronometrów w ozdobne koperty – arcydzieła szwajcarskich jubilerów, grawerów, miniaturzystów i emalierów. Nie liczyła się ilość, tylko jakość.
W 1839 r. Patek poznaje polskiego emigranta z pochodzenia Czecha, uczestnika Powstania Listopadowego Franciszka Czapka (1811-1895), który mieszka od 1832 r. w Szwajcarii i prowadzi firmę zegarmistrzowską Czapek & Moreau. Podporucznik i malarz z zegarmistrzem, połączyli swe siły i 1 maja 1839 r. zakładają manufakturę artystycznych zegarków firmę Patek, Czapek & Cie. W przedsięwzięciu tym bardzo pomocnymi okazali się również zatrudnieni Polacy: zegarmistrz Władysław Bandurski i prawnik Wincenty Gostkowski [15].
Siedzibę ulokowano w najdroższym miejscu przy Quai Général Guisan w Genewie. Wychodzące z niej egzemplarze są dopracowane pod każdym względem – precyzyjne i niezawodne, a do tego niezwykle kunsztownie ozdobione Połączenie zegarmistrzowskiej perfekcji z głową do interesu i poczucia stylu było strzałem w dziesiątkę. W ciągu kilku lat manufaktura cennych precjozów zwiększała zatrudnienie, a produkcja zegarków sięgnęła kilkuset egzemplarzy rocznie. Reprezentantem firmy w Warszawie został Lilpop, we Lwowie – znany zegarmistrz H. Majewski, a Siedlecki i Friedlein w Krakowie [17]. Kieszonkowe czasomierze z przeznaczeniem dla polskich emigrantów, patriotów i arystokracji w kraju zdobiono w przeróżny sposób, m.in. grawerowano herby bogatych klientów, ale wykorzystywano też portrety wielkich Polaków (Chrobry, Kopernik, Sobieski, Kościuszko, Poniatowski, Mickiewicz) lub Matki Boskiej. Kilka lat współpracy przyniosło sukcesy, ale i konflikty. Narastający spór Patka z Czapkiem spowodował, że 18 kwietnia 1845 r., po wygaśnięciu sześcioletniej umowy o spółce, firmę rozwiązano i każdy poszedł własną drogą.
W 1851 r. Czapek wraz z Juliuszem Guzewskim, również powstańcem, założył firmę Czapek & Cie. Prowadził dalej manufakturę zegarmistrzowską, z dużo mniejszym jednak powodzeniem. W 1854 roku miał firmę w Warszawie, a po 6. latach założył kolejną spółkę przy ulicy Vendome w Paryżu. Przedsiębiorstwo przetrwało do około 1869 r.. Czapek był autorem pierwszej książki opisującej historię zegarmistrzostwa w języku polskim, którą wydał w 1850 roku w Lipsku. Pozbawiony jednak kreatywności handlowych, zmarł w 1895 r. w zapomnieniu i ubóstwie.
Dalszy życiorys Antoniego Patka i rozwój jego firmy
Dzięki Czapkowi, Antoni Patek poznał wspomnianą już rodziną Moreau (niektóre źródła podają, że było odwrotnie – dzięki rodzinie Moreau nastąpiła znajomość i współpraca Patka z Czapkiem [12]) i nawiązał znajomość z ich siostrzenicą, którą pojął za żonę [2]. W dniu 10 lipca 1839 roku w Versoix, Antoni Patek poślubił Marie Adelaide Elisabeth Thomasine Dénizart, córkę francuskiego kupca Louisa Dénizart z Turynu i jego żony Marie Jeanne, z domu Devimes. Patkowie mieli troje dzieci. Pierwszy syn Bolesław Józef Aleksander Tomasz, urodził się w dniu 16 czerwca 1841 i zmarł 18 września tego samego roku. Kolejne dzieci przyszły na świat po długiej przerwie: syn, Leon Mieczysław Wincenty, 19 lipca 1857 roku oraz córka, Maria Jadwiga, 23 października 1859 [4].
W 1844 r. podczas wystawy w Paryżu, gdzie firma jeszcze pod nazwą Czapek-Patek prezentowała swoje wyroby, fortuna uśmiechnęła się do Patka. Mianowicie poznał on francuskiego zegarmistrza Jeana Adriena Philippe’a (1815-1894). To właśnie on dwa lata wcześniej wymyślił mechanizm, dzięki któremu niepotrzebny był już kluczyk. Odtąd za pomocą koronki można było ustawić wskazówki i nakręcić czasomierz oraz mechanizm nastawiania funkcji kalendarzowych. Wynalazek został uhonorowany złotym medalem na wystawie paryskiej. Gdy Czapek odszedł, Patek zatrudnił Philippe’a [3] jako dyrektora technicznego, a firmę przeniesiono pod nr 15 (niektóre źródła podają nr 29) Quai des Bergues. Nowa spółka powołana 15 maja 1845 r. należała do trzech wspólników – Patka, Philippe’a i prawnika Wincentego Gostkowskiego. W 1846 r. wprowadzają do mechanizmu produkowanych zegarków niezależny sekundnik [15]. Po sześciu latach, w 1851 r. firma Patek & Cie oficjalnie zmieniła nazwę na Patek Philippe & Cie. Był to znak, że Philippe miał w spółce pozycję równą Patkowi [12].
Współwłaściciele wyznaczyli sobie za cel produkcję zegarków pięknych i najlepszych, najdoskonalszych technicznie na świecie. Tak rodzi się legenda. Zamierzenia udawało się skutecznie realizować. Dzięki połączeniu nowoczesnej myśli technicznej i zmysłu artystycznego oraz szczęścia firma Patek Philippe & Co. w bardzo krótkim czasie odniosła niesamowity sukces. Francuz eksperymentuje w pracowni. Polak, jest tym, który ma głowę handlową. W tym samym roku, 1851, na Wystawie Światowej w Londynie, ich zegarek zakupił dwór brytyjski dla królowej Wiktorii. Dzieło polsko-francuskiego duetu, w błękitnej kopercie z wykonanym z diamentów motywem kwiatowym, władczyni nosiła jako broszkę na złotym łańcuszku wpiętą w materiał sukni [2], [9] stając się tym samym żywą reklamą produktów Patka. Firma otrzymała 6 złoty medal. Zegarek kupił również książę Albert, a kolejny zamówiła duńska królowa Luiza na prezent dla męża Christiana IX z okazji ich 25. rocznicy ślubu. Sława polskiego emigranta dociera do Rzymu. Pius IX nadaje mu tytuł hrabiowski (1867) [3], mając w kieszeni również jego zegarek. Gorszy nie chce być egipski książę Hussein Kamal (1884) ani też król Włoch Wiktor Emanuel III (1897). Tak Patek staje się królem wśród marek i marką królów.
Nie trzeba nic więcej. Lotem błyskawicy roznosi się po Europie i arystokratycznych strefach, że u Patka Philippe’a kupuje królowa. Zamówienia sypią się ze wszystkich stron. Liczba nagród, która spływa na właścicieli firmy może oszołomić. Gdzie wystawa tam medal. W kilkanaście miesięcy po londyńskich targach Patek Philippe są już ulubioną manufakturą światowych bogaczy. Ich zegarki nosili monarchowie, arystokraci, burżuazja bankierzy. Wszyscy, których było stać na te małe dzieła sztuki. W poszukiwaniu kontaktów handlowych Antoni Patek podróżuje m.in. do Anglii (1847), Stanów Zjednoczonych (1854) i Rosji (1858) [15]. Czasomierze Patka sprzedawano od 7 Lizbony po Sankt Petersburg, a nawet za oceanem. Wyjazdy handlowe Polaka owocowały kolejnymi zamówieniami. W latach następnych zdobyli kilkaset międzynarodowych nagród i szybko stali się ulubioną manufakturą światowej arystokracji. dzięki czemu sprzedawano je w najlepszych europejskich i światowych sklepach [9], [11]. Ale nie spoczywają na laurach. Szukają nowych pomysłów i rozwiązań np. zegarek na rękę. Po zaprojektowaniu i wykonaniu jednego z pierwszych modeli takiego zegarka, jego najwcześniejszą właścicielką stała się w 1868 roku węgierska księżna Kocewicz. Od tego czasu firma– jako pierwsza na świecie rozpoczęła produkcję zegarków naręcznych na szeroką skalę.
Sukcesy Patka polegały na przestrzeganiu następujących zasad: jakość produkowanych zegarków musi być utrzymywana na najwyższym możliwym do osiągnięcia poziomie; trzeba umieć wprowadzać nowe wynalazki i rozwiązania konstrukcyjne, które pozwolą uzyskać przewagę techniczną nad konkurencją [10].
Wierny do końca tym regułom zawodowym, 1 marca 1877 r. AntoniPatek umiera w Genewie i zostaje pochowany na miejscowym cmentarzu w Chatelaine.
Działalność społeczno polityczna Antoniego Patka
Choć na emigracji pozostał do końca życia, nie zaprzestał interesować się sprawami polskimi. W czasie Wiosny Ludów 1848 r. wspierał i finansował działania ruchów niepodległościowych. Nieustannie opiekował się uchodźcami po klęsce Powstania Styczniowego i do końca swoich dni pozostał działaczem katolickim. Znał się z Adamem Mickiewiczem.
Antoni Patek, w 1843 r. został naturalizowany i otrzymał szwajcarskie obywatelstwo, nigdy jednak nie zapomniał o ojczyźnie. A i rodacy chętnie zlecali mu wykonywanie specyficznych, drogocennych drobiazgów. Na zegarkach dla przebywających na Wielkiej Emigracji polskich arystokratów pojawiały się wspomniane już symbole religijno-patriotyczne. Rozwijał ożywioną działalność w kołach emigracji polskiej. W 1838 r. zaczął od inicjatywy założenia w Genewie instytucji charytatywno-samopomocowej „Skarbuna Polska”, w której władzach pełnił głównie funkcję skarbnika. Na początku lat 40. XIX wieku działał na rzecz urządzenia w Genewie Biblioteki i Czytelni Polskiej. 8 W 1846 r. wstąpił do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Był członkiem korespondentem Towarzystwa Wychowania Narodowego, został także upoważniony do zbierania składek na polską Szkołę Batignollską w Paryżu. Bacznie obserwował rozwój sprawy polskiej i kontaktował się z Adamem Jerzym Czartoryskim. Podczas Wiosny Ludów jeździł konspiracyjnie do Frankfurtu nad Menem, a 6. marca 1848 r. wystąpił z propozycją zwołania emigracyjnego Sejmu Polskiego. Był silnie związany ze Zgromadzeniem Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa, które zostało założone w 1836 r. w Paryżu przez Bogdana Jańskiego (nazywanego „pierwszym jawnym pokutnikiem Wielkiej Emigracji”, a nawet jej apostołem). Za to zaangażowanie w środowisku katolickim w Genewie otrzymał od papieża Piusa IX wspomniany już tytuł hrabiowski i odtąd Antoni nazywał się de Patek. Nie zachowały się jednak dokumenty potwierdzające ten fakt. Z kolei w 1877 r. został hrabią Republiki San Marino.
Dziedzictwo i dalsze losy firmy
Śmierć założyciela firmy spowodowała konieczność jej reorganizacji, która została przeprowadzona 23 lipca 1877 r. Prowadzenie firmy przejął Philippe, ale do spółki weszli dodatkowo Antoine Benassy – zięć A. Philippe’a i Leon Patek – syn założyciela. Wkrótce Philippe wciągnął do niej także swojego syna Emila. Później firma Patka kilka razy zmieniała właścicieli , ale nigdy nie porzuciła marki. Ta była zbyt cenna. W roku 1932 (niektóre źródła [2] podają rok 1929) zakład kupili bracia Karol i Jean Sternowie. Od tego czasu do dnia dzisiejszego firma nosi nazwę „Patek Philippe SA”. Rodzina Sternów przejęła zarządzanie firmą i kieruje nią do dziś już czwarte pokolenie. W 2009 r. prezesem został Thierry Stern (ur. w 1970 r. [15]), zaś jego ojciec Philippe Stern prezesem honorowym. Patek Philipe nadal stawia na najwyższą jakość, postęp techniczny i piękno [4], [10], [11], [13].
Antoni Patek zdążył przed śmiercią zabezpieczyć przyszłość swoich najbliższych, wskazując dokładnie kwoty przypadające im w spadku. Testamentem z 18 stycznia 1877 r. przekazał 200 000 franków swojej córce, jako obiecane wiano, zaś 250 000 franków – synowi, reszta majątku przypadła jego żonie. Były to jak na ówczesne czasy duże kwoty, choćby w porównaniu z kapitałem założycielskim firmy Patka wynoszącym 8000 franków [4].
W listopadzie 2001 r. w Genewie otworzono muzeum firmy Patek Philippe, w którym obejrzeć można kolekcję zegarków – dorobek pokoleń zegarmistrzów i artystów. Elegancki, czterokondygnacyjny budynek z 1920 r., w którym prezentowana jest kolekcja ponad 2 tys. niezwykłych czasomierzy, automatów, miniaturowych, emaliowanych portretów oraz innych rzadkich eksponatów.
Tam też w oszklonej gablocie leży dokument – akt naturalizacyjny, stwierdzający, że Polakowi Antoniemu Patkowi herbu Prawdzic przyznano obywatelstwo szwajcarskie [4], [9], [13].
I na zakończenie o miejscu urodzenia Antoniego Patka
We wspomnianym genewskim muzeum Patek Philippe na jednej ze ścian znajduje się portret współzałożyciela i pierwszego właściciela firmy z informacją „Antoine Norbert de Patek”, urodzony w „Piasque en Pologne”.
Antoni Norbert Patek urodził się 14 czerwca 1812 r. (według niektórych zródeł [4] mylnie podawany jest 1811 r.). Jego rodzicami byli Anna Piasecka ze mSkoczylasów i pochodzący z drobnej szlachty Joachim Patek posługujący się herbem Prawdzic. Antoni miał siostrę Katarzynę urodzoną 20 VIII 1801 r. [12].
Patkowie nie byli najzamożniejsi. Ojciec naszego bohatera Joachim, były kapitan polskiej armii, pracował jako pisarz skarbowy Księstwa Warszawskiego. Księstwo zniknęło razem z Napoleonem, a Patkowie przenieśli się do Warszawy, gdy Antoni miał 10 lat. W 1827 r. umiera jego ojciec i rodzina staje w obliczu trudnej sytuacji finansowej. Młody chłopak musi znaleźć pracę aby zarobić na utrzymanie swoje i najbliższych [2], [4], [11], [12], [14]. Dalszą historię znamy z wcześniejszych opisów jego lat młodości.
Ale wróćmy do samego miejsca urodzenia Antoniego Norberta Patka. Otóż zdecydowana większość encyklopedii i źródeł biograficznych wskazuje na Piaski Luterskie zwane obecnie Piaskami Lubelskimi, miasteczko w powiecie świdnickim nieopodal Lublina. Spotykane są zapisy ogólniejsze stwierdzające jego urodzenie na Lubelszczyźnie, albo wskazujące Piaski, które niegdyś stanowiły dzielnicę Lublina usytuowaną w okolicy dzisiejszego głównego dworca kolejowego tego miasta.
Mam wielki szacunek i uznanie dla lokalnego patriotyzmu mieszkańców Piask Lubelskich, a w szczególności dla zmarłego w ubiegłym roku (2.03.2014 r. zasłużonego pedagoga, założyciela Regionalnego Stowarzyszenia Przyjaciół Piask Lubelskich, autora wielu książek poświęconych historii tej miejscowości i jej okolicom – pana Lucjana Świetlickiego. To właśnie mieszkańcy tego miasteczka żyjąc legendą Antoniego Patka uczynili go patronem miejscowego Gimnazjum nr 1 i chcą utworzyć muzeum słynnego Polaka „zegarmistrza”, wskazując nawet dokładną lokalizację miejsca jego urodzenia przy ulicy Lubelskiej pod numerem 60. [16]. Być może, chociaż jest to bardzo wątpliwe Patek tam mieszkał, ale z całą pewnością nie tam się urodził.
Jesienią b.r. podczas kwerendy genealogicznej moich antenatów w parafii pw. św. Zofii w Tarnogórze dzięki udostępnionym księgom urodzin przez ks. proboszcza Jarosława Wójcika odnalazłem akt urodzin Antoniego Patka.
Z treści zapisu metrykalnego wynika bezspornie, że Antoni Norbert Patek herbu Prawdzic urodził się w 1812 roku w Piaskach Szlacheckich zwanych wówczas Ziemiańskimi w parafii Tarnogóra w powiecie krasnostawskim.
Tak, więc większość dotychczasowych źródeł biograficznych podających jako miejsce urodzenia Patka błędnie wskazywała Piaski Luterskie. Tymczasem zgodnie z aktem urodzenia sporządzonym w Tarnogórze (rok 1812, nr 51), urodził się on w Piaskach ale w parafii Tarnogóra, w Piaskach Szlacheckich. Ciekawe, czy na miejscowym cmentarzu leżą przodkowie Polaka, który stworzył słynną szwajcarską markę zegarków. Może dzięki zachowanym księgom parafialnym uda się ustalić dalsze szczegóły związane z rodziną i pochodzeniem tej barwnej postaci żołnierza, artysty, nowoczesnego przedsiębiorcy, patrioty, wiernego syna Kościoła i naszej Krasnostawskiej Ziemi.
Bibliografia
[1].Barański Dariusz „Wiem czym mierzę”, Gazeta Wyborcza, Magazyn świąteczny, 24-25.10.2015, s. 45-46
Zasoby internetowe:
[8].http://www.msn.com/pl-pl/finanse/najpopularniejsze- artykuly/szwajcaria-zegarek- patek-philippe-sprzedany- na-aukcji- za-73- mln-frank%C3%B3w/ar- CC5Usg?li=AA5a4a&ocid=SK2MDHP (dostęp 08.11.2015) [9]. http://innpoland.pl/120707,jak-patek- i-czapek- sprzedali-zegarek- za-24- mln (dostęp 14.11.2015) [10]. https://pl.wikipedia.org/wiki/Patek_Philippe (dostęp 14.11.2015) [11]. http://histmag.org/Gwiazdka-Cieszynska- Antoni-Patek- 8911 (dostęp 14.11.2015) [12]. http://promethey.blog.pl/2014/09/09/antoni-patek- krol-zegarkow- z-lubelszczyzny- cz-1/ (dostęp 14.11.2015) [13].http://promethey.blog.pl/2014/09/11/antoni-patek- krol-zegarkow- z-lubelszczyzny- cz-2/ (dostęp 14.11.2015) [14]. http://pulshistorii.pb.pl/4036720,56644,punktualny-jak- polski-zegarek (dostęp 08.11.2015) [15]. http://fzp.net.pl/forum/viewtopic.php?f=18&t=7041&start=165 (dostęp 16.11.2015) [16]. http://lublinmagiczny.blox.pl/2007/05/Patek-z- Piask.html (dostęp 16.11.2015) [17].http://zegarkiclub.pl/forum/topic/1078-dzieje- patek-philippe/ (dostęp 17.11.2015)
Andrzej Wac-Włodarczyk